1- дарс! "ШЕЪРИЯТ ҲАҚИДА ТУШУНЧА"

Шеърият, ҳеч шубҳасиз, Аллоҳ таолонинг инсониятга берган улуғ неъматлардан биридир. У чексиз уммонга, балки, бепоён уфққа ўхшайди. Унинг зеболиги, таъсири ва кўламини қайдлаш қийин. Бинобарин, унинг асосолари, назарияси ҳақида ҳам жуда узоқ басҳлар олиб бориш мумкин. Аммо мен ҳозир муҳтарам ўқувчи билан ўзим анчадан бери ўйлаб юрган айрим мулоҳазаларни ўртоқлашмоқчиман, холос. Ўйламанки, бу кўпчилик учун фойдадан холи бўлмаса керак.
Маълумки, «назм» ва «шеър» сўзлари одатда маънодош сўзлар шаклида қўлланилаверади. Аммо «ҳар бир сўз қайсидир даражада ўзига хос маънога эга» деган қоидадан келиб чиқиб ёндошиладиган бўлса, бу икки сўзнинг орасида фарқ бўлиши ойдинлашади. Хўш, назм билан шеърнинг орасида нима фарқ бор?
Ҳар икки сўз ҳам арабча сўзлар бўлиб, араб тилида ҳам ўзбек тилидаги маъноларда ишлатилади. «Назм» калимаси аслида «териш», «маълум тартибга келтириш», «интизомга солиш» маъноларини билдиради. Шундан келиб чиқиб, маълум вазнга ва қолипга солинган гапларни назм дейилади. «Шеър» эса «шуъур» сўзидан олинган бўлиб, «ҳис-туйғу», «туйиш», «шуур» маъноларини ифода этади. Шунга кўра, инсоннинг ҳиссиёти, эҳтирос ва ҳаяжонини ўзида мужассам этган, бадиий тасвир билан йўғирилган, кишининг тафаккурига, ҳис-туйғусига таъсир қилиб, уни ҳаяжонга соладиган гапларни «шеър» дейилади. Ушбу таъриф луғат жиҳатидан тўғри бўлса-да, адабий истилоҳда мазкур сифатларга эга бўлиш билан бирга, назмга солинган гапларни «шеър» дейиш одат бўлган. Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ҳар қандай шеърни назм деса бўлади, аммо ҳар қандай назм шеър бўла олмайди. Масалан, тажвид ёки тил қоидаларини маълум вазнга солинган гаплар билан ифода қилинса, бу назм бўлади, шеър бўлмайди. Чунки унда ҳис-туйғуга тегишли гаплар йўқ. Бундай назмлар исломий адабиётлар ичида жуда ҳам кўп. Фиқҳ, ҳадис, қироат ва бошқа турли илмларга бағишланган катта-кичик назмий рисолаларни санаб адоғига етиш қийин. Аммо уларни шеър эмас, назм дейиш тўғри бўлади ва бундай асарларни ёзган муаллиф «нозим» дейилади, «шоир» дейилмайди. Шоир гапаларни маълум вазнга, қолипга солиш билан бирга, уларнинг ичига ўзининг ҳис-туйғуларини, қарашларини ҳам жойлай оладиган, оддий гапларни бадиий бўёқ билан безай оладиган шахсдир. Шоир гоҳида ҳаёлот уфқларида парвоз қилиб, ўқувчини ҳам ўзга оламлар сайрига чорлайди.

Шеърият ибтидоси

Адабиёт ва санъатга улкан муҳаббат халқимиз қонида, зеҳниятида азалдан устувордир. Ривоят қиладиларки, Алишер Навоий яшаган замонда Ҳирот шаҳри бозорларида савдолашиш ҳам вазну қофия билан шеърий йўлда қилинар экан. Балки бу муболағадир, лекин ҳазрат Навоий "Мажолисун нафоис"да беш юздан ортиқ замондош шоирлар ижодини тадқиқ қилганлари аникдир. Ўша даврдан буён тупроғимизда кўп салтанатлар, тузумлар ўзгарди. Лекин халқ қалбида шеъриятга меҳр ўзгармади. Ҳали ҳамон ўзбекнинг эътиборида назм қадри улуғ. Албатта, агар бу назм, чинакам санъат бўлса, юксак дид талаби даражасида бўлса, содда қилиб айтганда яхши шеър бўлса. Лекин қайси шеър яхши-ю, қайси шеър ёмон? Уларни қандай фарқ қилиш керак? Бирор ўлчов, тошу тарозу ёки қолип борми? Афсуски, йўқ. Ёлғиз ўлчов — шерхон юрагидир. Унга шеър ё мақбул бўлади, ёдида қолади, ё бўлмаса ёқмайди, унутади. Шеърнинг асллик даражасини ҳеч бир олим, мунаққид, шеършунос белгилаб беролмаган. Ҳеч бир шоир ҳам, у қанчалик истеъдод соҳиби бўлмасин, бу ишга қодир эмас. Негаки, истеъдоднинг ўзи қолипга сиғмайдиган, турли-туман табиатли ва ақл билан англаш қийин бўлган сир. Шунинг учун ҳам талай шоирларнинг шеърият ҳақида ёзганлари ёлғиз ўз замонлари, ўз дунёқараш ва услублари учун хос бўлиб, ҳамма даврлар, ҳамма ижодий йўналишлар учун қонун-қоида бўлгулик шеърият қўлланмаси ёзилмаган ва ёзилмас ҳам. Бундай қўлланма ёзиш мумкин бўлса, шеърият бу қадар сирли ва сеҳрли қудрат бўлмас эди.

Бу-ку тан олинган фикр, юксак шеъриятга, бадииятнинг олий мактабига таалуқли ҳақиқат. Лекин назмнинг бошланғич мактаби борки, адабиёт даргоҳига эндигина қадам қўйган ҳаваскор бадиий ижодиётнинг ибтидоий талабларини билиб қўйса ёмон бўлмайди.

Бугун шеърият ҳимояга муҳтож бўлиб қолди. Навоий, Фузулий, Огаҳий экиб парвариш қилган гулзорни чирмовиқ ва янтоқ босмаслиги керак. Ёлғиз истеъдод эгаси бўлган ижодкорлар эмас, балки ўзини миллат фарзанди деб ҳисоблаган ҳар бир зиёли бу ишга масъул ва фақатгина биргаликда курашиб, улкан сафарбарлик билан бу чаманни печаклардан тозалаш мумкин бўлади.

Бу савобли ишдир, лекин айтишга осону амалиёти мушкул.

Гул ёнида ўсган печакдир,
Ўз кўнглида у ҳам чечакдир.

Адабиётга қадам қўйган ҳар бир инсонда ички шавқ, ҳаяжон кучли бўлади ва ўз ёзганлари кўзига чиройли ва бебаҳо кўринади. Тажрибали шоирлар одатда қоғозга янги тушган шеърни дарҳол элга тақдим этмай, жавонда сақлайди. Ҳаваскор шоир эса, тезроқ ўз ижод намунасини халойиққа кўрсатгиси келади. Бу ҳолатни ҳаммамиз бошдан ўтказганмиз ва уни айб санаш керак эмас. Лекин узоқ вақт, баъзан умр бўйи шу ҳолатда қолиш, ўзига маҳлиё бўлиб, бошқа шоирларни ўқимаслик, ўз ижодини равшан ақл билан таҳлил қилмаслик, сатрлар устида уйқусиз кечаларни ўтказиб, ўз қобилиятини меҳнат билан камолга етказмаслик айбгина эмас, улкан гунохдир.

Бизни бундай ўзига маҳлиёлик ҳолатидан чиқаришда устозларнинг хизмати катта бўлган. Устоз кўрмаган шогирд ҳар мақомга йўрғалар, деган мақол шеъриятга ҳам тўла-тўкис таалуқлидир.

Сиз юксак тоғ устига чиқиб мовий кенгликларга қараганмисиз? Кифтингизда қанот, қалбингизда парвоз шавқини сезганмисиз? Қуйида турмуш ташвишлари билан юрган одамларнинг бўйлари ҳам, ўйлари ҳам жуда ушоқ бўлиб кўринганми? Ўзингизни ўткинчи ва майда ҳою-ҳаваслардан юксакда, бамисоли арши аълода, Парвардигор ҳузурида тургандай ҳис қилганмисиз? Бундай ҳолатни бошдан кечирган бўлсангиз, демак, сиз шеъриятдан воқифсиз.

Барча санъат турлари каби шеърият ҳам инсон қалбига, руҳиятига ғизо беради, унга қанот бўлиб, юксакка кўтаради. Соз ва оҳанглар, мўйқалам ва ранглар каби қалам ва сўз ҳам туйғуларимиз тарбиячиси, бизларни камолот сари етакловчи улкан қудратдир.

Инсоннинг инсондан, сўзнинг сўздан фарқи бор. Олим сўзи онг ва фикратга, шоир сўзи қалб ва ҳиссиётга қаратилган бўлади. Шунинг учун ҳам барча оқил сўз шеър бўлмагандек, барча шеърий сўз ҳикмат бўлавермайди. Оддий ҳаётий мантикдан фарқли ўлароқ, шеърнинг ўз мантиғи бор. Шеърият даргоҳига қадам қўйган ҳар бир ҳаваскор ўзига савол бериб бадиий тафаккурга мойиллигини аниқлаб олгани маъқул. Бу хусусиятни халқимизда “таъби назм" дейилади.

Баҳор келганда, узоқ қиш бўйи ёпиқ турган деразалар очилади. Шу деразалардан уйга тоза баҳор ҳавоси киришини англаган инсон — оқил одам, тоза ҳавою қуёш нурларининг зах тортган уйларга ҳаётбахш таъсирини таҳлил қила олган инсон — олим одам. Лекин очиқ деразаларда баҳорни соғинган кишининг қучоқларини кўрган инсон — шоир одам.

Таъби назм шеър битмоқ учунгина эмас, шеър ўқимоқ, шеърни англамоқ учун ҳам керак. Табиатида завқ-шавқ бўлмаган инсонга санъатни ҳис этиш қийин. Улуғ олим, улкан давлат арбоби, нодир касб эгаси бўлиш мумкин. Лекин шеър завқи, Фузулий таъбири билан айтганда "мазоқи шеър" — тамоман бошқа нарса.

Мазоқи шеър ҳам бир ўзга оламдир ҳақиқатда,
Икки олам муяссар ўлдиғи ғоятда мушкулдир.

Ануширвони одил бир кун мамлакат шоирларини бир ерга тўплаб, айтибди: "Эй шоирлар, мендек одил шоҳ замонида, ростгўйлик устувор бўлиб, ёлғонга жой қолмаган бир даврда, сизлар нега уйдирма, ҳақиқатдан узоқ сўзларни шеър қилиб ёзасизлар? Қайси мантиққа тўғри келадики, ёрнинг кипригидан ўқ отилсину ошиқнинг юрагини яраласин? Май кўзгусида жаҳон кўринадими? Ёлғон гапларни қўйиб, бугундан эътиборан рост сўзларни ёзинг, токи, шеърингизга одам ишонсин.

Орадан бир муддат ўтиб шоҳ яна шоирларни чақирибди ва энг машҳур шоирдан шеър ўқишни сўрабди. Машҳур шоир бир шеър ўқибдики, унинг мазмуни шундай экан:

Машҳадда эрталаб тонг отиши рост,
Халафда кечкурун кун ботиши рост.
Адан бозорида дон сотиши рост,
Дамашққа халқ тунда данг қотиши рост.

"Мана, подшоҳи олам, сизга рост шеър”, дебди шоир. Ануширвони одил шунда ўз хатосини англаб, эй шоирлар, бундан буён сизнинг ишингизга аралашмайман. Агар рост шеър шунақа бўлса, зинҳор рост ёзманглар, ўзингиз билган ёлғонни ёзаверинглар".

Шу воқеа боис элда: “Шоир сўзи ёлғондир", деган мақол ишлатилади. Бу мақолни Фузулий машҳур байтида гўзал тарзда ист ифода этган:

Гар деса, Фузулий гўзалларда вафо бор,
Алданманки, шоир сўзи, албатта, ёлғондир.

Бу мақол ва бу байтнинг мағзини чақиб зинҳор — базинҳор шоирлар ёлғончи бўлар экан, дея хулосага келманг, азиз ўқувчим. Шоир "ёлғони" — унйнг бадиий тафаккури меваси, истеъдод нишонаси, худодод хислат кароматидир. Шоир "ёлғони" чинлардан чинроқ ҳақиқатдир. "Тановар"га қулоқ тутинг.

Ёр юрган кўчаларни супурай сочим билан,
Чанги чиқса сув сепай кўзлардаги ёшим билан.

Аслида, кўча соч билан супурилмайди, кўз ёш билан сув сепилмайди. Ҳаётий мантиқдан йироқ, лекин бадиий мантиққа мувофиқ айтилган бу ёниқ сўзлар мехру муҳаббат ҳақида, соғинч ҳақида битилган минглаб тўғри, чин сўзлардан ҳаққонийроқдир... Шу хусусият билан шеър юракларни забт этади, руҳиятни юксакларга кўтаради.

Аслида, мен айтган сўзлар барчага аён ҳақиқатдек туюлади. Лекин, баъзан адабиёт даргоҳига қадам қўйганлар ушбу ҳақиқатни унутадилар ва жўн сўзлар тизмасини шеър деб эълон қиладилар. Ёшларни қўятуринг, грҳо тажрибали шоирлар ижодида ҳам бу ҳолни учратамиз. "Буларнинг нимаси шеър?", деб сўрасангиз, “Менинг услубим шунақа", дея жавоб қиладилар.

Шеър илми адабиётшунослигимиз тарихида турлича номлар
(«назм қоидалари», «илм уш-шеър»...) билан аталиб, унинг
асосида ҳамиша шеъриятдаги вазнлар масаласи, айниқса
аруз илми қоидалари етакчи мавқе касб этган. Халқ
шеърий ижодида ва қисман ёзма адабиётда намоён бўлиб
келган, чинакам ўлчов ҳисобланмиш арузга мувофиқ
келмаган шеърлар эса вазнсиз шеърлар ҳисобланган.
Бундай шеърлар кейинчалик, яъни уларнинг арузга дахли
йўқлиги кўпроқ англашилгач, «ҳижо вазни», «бармоқ вазни»
номи билан атала бошланган. Шу тариқа ҳозиргачалик
ўзбек шеъриятида икки асосий вазн тизими мавжуд:
бармоқ вазни тизими, аруз вазни тизими. Кейинги асрда
бармоқ вазнининг мавқеи жуда ошди, ижодкорларнинг аруз
илмидан узоқлашуви сингари сабабларга кўра арузий
ижодлар, асарлар камайди. Арузга эҳтиром ва унинг юксак
маҳоратга элтувчи илмий имкониятларига нисбатан
ҳайратлар эса сақланиб турибди.
Ҳар икки вазн системаси ҳам сўзни, инверсияли гапни
ўлчаш воситаси — бирлиги сифатида «ҳижо»га таянади.
Бугунги кунда «ҳижо» атамаси моҳиятан «бўғин»
тушунчасидан фарқланади ва мазкур атамаларнинг бири
арузга, иккинчиси бармоққа тегишли қўлланилади.
Мабодо ҳижо ва бўғин айнан бир хил ҳодисалар сифатида
хато ҳисланса, бармоқ вазнидаги сўз ва гапларни ўлчаш
аруздаги ҳижо миқдори ўлчаниши билан фарқланмасдек
туюлади. Ҳижо ва бўғинда жиддий фарқланиш борлиги боис
шеърий мисраларнинг ҳижо — бўғин саноғининг
белгиланишида ҳам икки шеърий тизим бир-биридан
бошқача. Шунингдек, бугуннинг имлоси ва талаффузи ҳам
ўзгача. Аммо бармоқ ва аруз ўртасидаги асл, катта
тафовут уларнинг ўзга бир хослигида кўзга ташланади.
Профессор Фитрат шундай ёзади: «Асил айирма
ҳижоларнинг кайфиятларини назар-эътиборга олиб-
олмасликдадир».
Икки вазннинг бир-биридан фарқланишиии тушуниш ҳам,
ҳар бирининг ўзига хос ўлчов-хусусиятларини идрок қилиш
ҳам, дарҳақиқат, ҳижо ёхуд бўғиннинг сифат жиҳатига
эътибор қаратилиши ёки қаратилмаслигини англашдан
бошланади.

шеърият ҳақида қанча гапирсак шунча оз...

Азиз ўқувчилар сизларга вазифа:

Ҳар бирингиз қисқа ва лўнда тушунчангизни хатман шархлайсизлар деб умид қиламан

© Элёр Жўраев